Τέμπη: Όταν η απώλεια γίνεται συλλογικό τραύμα – Πώς συνεχίζεις όταν πια τίποτα δεν είναι ίδιο; Η ψυχολόγος εξηγεί

28 Φεβρουαρίου 2023. Ήταν ένα βράδυ που πάγωσε τον χρόνο. Ένα βράδυ που η χώρα βυθίστηκε στο πένθος και οι καρδιές όλων λύγισαν από το βάρος μιας αδιανόητης τραγωδίας. Το δυστύχημα στα Τέμπη δεν στοίχισε μόνο δεκάδες ζωές. Διέλυσε οικογένειες, σημάδεψε φίλους, γέμισε την κοινωνία με ανείπωτη θλίψη και ένα αναπάντητο «γιατί». Ο πόνος δεν περιορίστηκε στους οικείους των θυμάτων – έγινε συλλογικό, ένα βουβό ουρλιαχτό που αντήχησε σε κάθε σπίτι, σε κάθε γωνιά της χώρας.

Και καθώς ο χρόνος περνά, το πένθος δεν σβήνει, αλλά μεταμορφώνεται: γίνεται ανάγκη για δικαιοσύνη, αναζήτηση νοήματος, προσπάθεια να μην ξεχαστούν ποτέ εκείνες οι ψυχές που χάθηκαν τόσο άδικα. Η οριστική απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, ειδικά μετά από ένα απρόσμενο δυστύχημα, επιφέρει αδιανόητο πόνο στους οικείους του. Όταν δε η τραγωδία συμβαίνει σε μαζικό επίπεδο, η θλίψη παίρνει συλλογικές διαστάσεις, επηρεάζοντας όχι μόνο τις οικογένειες των θυμάτων, αλλά και ολόκληρη την κοινωνία.

Η συναισθηματική αντίδραση που έπεται μιας τέτοιας απώλειας ονομάζεται πένθος και παρόλο που αποτελεί μια επώδυνη και μακροχρόνια διαδικασία, βοηθά το άτομο να ισορροπήσει μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής του κατάστασης, οδεύοντας σταδιακά προς την προσαρμογή απέναντι στη νέα πραγματικότητα. Τι λέει για όλα αυτά η Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, Ελπίδα Μ. Παναγιωτουνάκου;

Η διεργασία του πένθους

Το κάθε άτομο βιώνει με διαφορετικό τρόπο το πένθος ανάλογα με την προσωπικότητά του, τη σχέση του με το θύμα, αλλά και τον τρόπο που αυτό έφυγε από τη ζωή. Όσο πιο στενός ο συναισθηματικός δεσμός και όσο πιο βίαιο και απροσδόκητο το τέλος, τόσο πιο δύσκολη και η διαχείριση του πένθους.

Ωστόσο, υπάρχουν 5 βασικά στάδια από τα οποία συνήθως περνά το άτομο που πενθεί, ώσπου να φτάσει στην αποδοχή της απώλειας του αγαπημένου του προσώπου.

1. Αντιμετώπιση του Αρχικού Σοκ. Το πρώτο στάδιο είναι η άρνηση και η δυσκολία αποδοχής της πραγματικότητας. Κατά τη διάρκεια αυτού το άτομο μπορεί να βιώσει αίσθημα κενού, αποπροσανατολισμού και βαθιάς αδικίας. Πρόκειται για έναν πρώτο μηχανισμό άμυνας, ώστε το άτομο να πάρει λίγο παραπάνω χρόνο για να προετοιμαστεί ψυχικά, ώσπου να έρθει πραγματικά αντιμέτωπο με το τραγικό συμβάν.
2. Θυμός. Το άτομο από το στάδιο της άρνησης, σχετικά σύντομα, περνά στο στάδιο του θυμού, αναζητώντας απάντηση στα αναρίθμητα «Γιατί». «Γιατί σε μας;» «Γιατί με αυτόν τον τρόπο;» «Γιατί τώρα;». Εδώ, οι συναισθηματικές εξάρσεις μπορεί να είναι έντονες, ενώ ταυτόχρονα αναζητούνται οι υπαίτιοι για επίρριψη ευθυνών.
3. Διαπραγμάτευση. Στο στάδιο αυτό, το άτομο προσπαθεί να «διαπραγματευτεί» με τον εαυτό του, τη μοίρα ή ακόμα και μια ανώτερη δύναμη, αναζητώντας έναν τρόπο να ανατρέψει την απώλεια. «Κι αν είχα προσέξει περισσότερο;», «Κι αν του είχα προτείνει να μετακινηθεί με διαφορετικό τρόπο;» Κι αν είχαμε καθυστερήσει λίγο;». Αν και το στάδιο αυτό είναι γεμάτο ενοχές και υποθετικά σενάρια, βοηθά το άτομο να συνειδητοποιήσει σταδιακά ότι η απώλεια είναι αμετάκλητη.
4. Κατάθλιψη. Αυτό είναι το πιο δύσκολο και βαθύ στάδιο του πένθους. Όταν η διαπραγμάτευση δεν φέρνει αποτέλεσμα και η πραγματικότητα της απώλειας γίνεται αδιαμφισβήτητη, το άτομο μπορεί να βυθιστεί σε έντονη θλίψη. Παρόλο που είναι εξαιρετικά δύσκολο, το στάδιο της κατάθλιψης είναι απαραίτητο, καθώς επιτρέπει στο άτομο να αντιμετωπίσει την πραγματική διάσταση της απώλειας.
5. Αποδοχή. Το άτομο σταδιακά αποδέχεται τη νέα πραγματικότητα και μαθαίνει να ζει χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο, αναδιοργανώνοντας τη ζωή του. Η αποδοχή δεν σημαίνει ότι το άτομο «ξεχνά» ή «παύει να πονάει». Σημαίνει ότι προσαρμόζεται σε μια νέα πραγματικότητα, όπου η απώλεια είναι μέρος της ζωής του, αλλά δεν τον καθορίζει απόλυτα.

Η πορεία του πένθους είναι δύσκολη και μη γραμμική, καθώς το κάθε άτομο θρηνεί με διαφορετικό τρόπο και για αυτό ο σεβασμός στη μοναδικότητα της θλίψης είναι σημαντικός. Κάποιοι θέλουν να μιλούν διαρκώς για τον αγαπημένο τους, άλλοι αποσύρονται, ορισμένοι βρίσκουν παρηγοριά στη σύνδεση με άτομα που έχουν βιώσει παρόμοιες απώλειες. Οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια μπορεί να δοκιμαστούν και για αυτό η αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των συγγενών κρίνεται μείζονος σημασίας, ώστε να μην απομακρυνθούν τα μέλη μεταξύ τους.

Η αναζήτηση νοήματος στη ζωή οδηγεί σε δράσεις που τιμούν το πρόσωπο που έφυγε από τη ζωή, όπως φιλανθρωπίες, εκδηλώσεις μνήμης, ακόμη και προσπάθειες για αλλαγή της νομοθεσίας στην περίπτωση ατυχημάτων. Το πένθος δεν σημαίνει λήθη. Η αποδοχή της απώλειας συνυπάρχει με τη διατήρηση της αγάπης και των αναμνήσεων.

Πώς επηρεάζεται η κοινωνία από μια τέτοια μαζική απώλεια

Η απώλεια πολλών νέων ανθρώπων σε ένα δυστύχημα προκαλεί σοκ σε ολόκληρη την κοινωνία, με αποτέλεσμα η θλίψη να μην περιορίζεται μόνο στις οικογένειες των θυμάτων, αλλά να επηρεάζει ακόμα και ανθρώπους που δεν είχαν προσωπική σχέση με τα θύματα. Όταν, μάλιστα, ένα δυστύχημα οφείλεται σε ανθρώπινο λάθος ή αμέλεια, η κοινωνία εκφράζει θυμό και απαιτεί την απόδοση ευθυνών. Η κοινωνία μπορεί να βιώσει ένα συλλογικό τραύμα, ενώ το αίσθημα ανασφάλειας μπορεί να αυξηθεί, επηρεάζοντας τη συμπεριφορά των ατόμων στην καθημερινότητά τους (π.χ. αμφισβήτηση για τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, φόβος για χρήση μέσων μαζικής μεταφοράς κλπ). Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι λίγες οι φορές που οι πολίτες κινητοποιούνται για αλλαγές που αφορούν στη λειτουργία και τις υποδομές του κράτους, ώστε να αποτραπούν παρόμοιες τραγωδίες. Σε στιγμές, δηλαδή, μαζικού πένθους, παρατηρείται ένα έντονο κύμα αλληλεγγύης, όπου άγνωστοι ως τότε μεταξύ τους άνθρωποι υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον και γίνονται μια φωνή.

Σε κάθε περίπτωση, η απώλεια που προέρχεται από ένα μαζικό δυστύχημα αφήνει ανεξίτηλο το σημάδι της τόσο στην κάθε οικογένεια ξεχωριστά, όσο και στην κοινωνία στο σύνολό της. Αν και ο πόνος δεν εξαφανίζεται, η στήριξη, η αλληλεγγύη και η αναζήτηση δικαιοσύνης μπορούν να βοηθήσουν στη διαχείριση του πένθους και στη μετατροπή της τραγωδίας σε αφορμή για θετική αλλαγή.

Ελπίδα Μ. Παναγιωτουνάκου Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, Msc
elpidapanagiotounakou.gr