Tο άγχος στα χρόνια της οικονομικής κρίσης και πώς να το διαχειριστείς!

Αλήθεια έχεις σκεφτεί ποτέ τι είναι το άγχος; Υπάρχει περίπτωση να φανεί κάπου χρήσιμο; Σε τι διαφέρει από τον φόβο; Οι μέρες που ζούμε είναι γεμάτες από ανασφάλεια, πεσμένη ψυχολογία και πολύ… άγχος για το μέλλον. Με την βοήθεια της συμβούλου ψυχικής υγείας, Ειρήνης Λιάγκα, ανακαλύπτουμε τι είναι το άγχος και πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα διάφορα ερεθίσματα που συναντούμε στα χρόνια της οικονομικής κρίσης.

Τι είναι το άγχος; έχει κάποια χρησιμότητα;
Γενικά άγχος είναι το αίσθημα που νιώθουμε όταν βρεθούμε σε μια δύσκολη κατάσταση και σχετίζεται με την αίσθηση ενός επικείμενου κινδύνου που δεν είναι εμφανής ταυτόχρονα και από έναν παρατηρητή. Το άγχος, αποτελεί μια κοινή αντίδραση στους ανθρώπους, δηλαδή μας αφορά όλους. Έτσι είναι ένα αίσθημα γνωστό στους περισσότερους, μια πανανθρώπινη εμπειρία, με την μορφή υπερβολικής αντίδρασης σε στρεσογόνα γεγονότα. Παραδείγματα άγχους γνωστά στους περισσότερους είναι: οι παραμονές των εξετάσεων για τους φοιτητές και μαθητές,οι αναμονές σημαντικών γεγονότων, οι αναμονές ιατρικών απαντήσεων και γνωματεύσεων κ.λ.π.

Το άγχος διακρίνεται σε ευστρες και distress. Στο ευστρες, το άγχος συνδέεται με την καλύτερη προετοιμασία του ανθρώπου έναντι ενός πραγματικού γεγονότος π.χ. Η περίοδος πριν τις εξετάσεις που κινητοποιεί το στρες στον μαθητή ώστε να μελετήσει. Παρομοίως το άγχος μιας επικείμενης συνέντευξης για έναν υποψήφιο εργαζόμενο, τον βοηθά να προετοιμαστεί καλύτερα γιαυτήν, να φτάσει εγκαίρως κ.λ.π Το ευστρές αφού εκτελεστεί το έργο, υποχωρεί. Στο distress το άγχος είναι τόσο πολύ, που ακινητοποιεί το άτομο, επηρεάζοντας δυσμενώς τις επιδόσεις του. Άλλο χαρακτηριστικό του distress είναι ότι δεν υποχωρεί μετά το έργο. Έτσι παθολογικό άγχος (distress), θεωρείται το άγχος που εμποδίζει το άτομο στην καθημερινότητα του, στην επίτευξη των επιθυμητών του στόχων, ενώ του διαταράσσει την ηρεμία του.

Υπάρχει άνθρωπος που δεν έχει νιώσει άγχος;
Το άγχος είναι συνώνυμο της ανθρώπινης ύπαρξης απλά χρειάζεται διαχωρισμός του φυσιολογικού από το παθολογικό.

Άγχος και φόβος είναι το ίδιο;
Φόβος, είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που δημιουργείται ως απάντηση στο άτομο, απέναντι σε έναν πραγματικό κίνδυνο ή απειλή, που γίνεται συνειδητά αντιληπτός. Ο φόβος έχει δύο διαστάσεις: την υποκειμενική αίσθηση του φόβου, που συνιστά την ψυχολογική διάσταση και την σωματική διάσταση του φόβου,που αφορά μεταβολές του καρδιακού ρυθμού, δηλαδή την ταχυκαρδία, την ταχύπνοια, δηλαδή την επιτάχυνση της αναπνοής, τον μυϊκό τρόμο δηλαδή την εκδήλωση τρέμουλου και τελικά την ανακατανομή του αίματος στο σώμα, έτσι ώστε αυτό να είναι έτοιμο για μυϊκή δραστηριότητα που θα οδηγήσει είτε σε πάλη (fight) είτε σε φυγή (flight), που είναι απαραίτητη απάντηση στην απειλή. Στο φόβο υπάρχει μια πραγματική απειλή ενώ στο άγχος η πηγή είτε είναι άγνωστη είτε έχει ελάχιστη ένταση σε σύγκριση με την ένταση της αντίδρασης που ακολουθεί.

Από την άλλη, φοβία είναι μια ειδική κατηγορία φόβου, δυσανάλογη σε ένταση σε σχέση με το γεγονός που την προκάλεσε, η οποία δεν μπορεί να θεμελιωθεί αιτιολογικά από το ίδιο το άτομο, βρίσκεται υπεράνω του εκούσιου ελέγχου του και οδηγεί στην αποφυγή καταστάσεων που το άτομο συνδέει με αυτή. Συχνά οι άνθρωποι που έχουν φοβία, είναι σε θέση να αναγνωρίσουν πως οι φόβοι τους δεν είναι βάσιμοι και πως οι άλλοι άνθρωποι δεν φοβούνται τα ίδια πράγματα. Διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:
· την αγοραφοβία,
· την ειδική φοβία (για το αίμα, τις εντάσεις, τα ύψη, τις καταιγίδες, το νερό, τα τούνελ, τα αεροπλάνα, τα ζώα κ.λ.π.) και
· την κοινωνική φοβία, που αφορά φόβο ταπείνωσης ή και αμηχανίας σε καταστάσεις που το άτομο συνυπάρχει με άλλα άτομα ή έχει να επιτελέσει κάποιο έργο μπροστά σε κόσμο π.χ. ομιλία, προφορική εξέταση κ.λ.π.

Χρειάζεται το άγχος;
Οι μηχανισμοί του άγχους, όπως τους προανάφερα, αποτελούν μέρος της φυσιολογίας του ανθρώπινου είδους. Με την έκκριση της αδρεναλίνης, δημιουργείται μια διέγερση στον οργανισμό με σκοπό την κινητοποίηση που με την σειρά της οδηγεί σε πάλη ή φυγή (ή παλεύω με το λιοντάρι ή το βάζω στα πόδια από αυτό). Είναι πολύτιμο και βοήθησε τους προγόνους μας στην επιβίωση τους από τους φυσικούς κινδύνους που είχαν να αντιμετωπίσουν, όταν αυτοί ήταν απροστάτευτοι στην φύση και έτσι αυτός ο μηχανισμός είχε στόχο την επικράτηση με την μάχη ή την συγκυρία με την φυγή. Στην εποχή μας όμως δεν υπάρχουν λιοντάρια εκεί έξω, οι κίνδυνοι είναι άλλου είδους ενώ ο οργανισμός μας απαντά με τον προηγούμενο τρόπο, αφού γίνονται αντιληπτές κάποιες καταστάσεις ως απειλητικές χωρίς να είναι, όπως π.χ. η μετακίνηση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς, που το άτομο το βιώνει ως επικείμενη απειλή.

Μπορεί ένα γεγονός, να προκαλέσει ταυτόχρονα stress σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού;
Ένα γεγονός κοινωνικό ή πολιτικό ή οικονομικό ή σύνθετο, όπως π.χ. η παρατεταμένη οικονομική κρίση, ο πόλεμος, η τρομοκρατία κ.λ.π., μπορεί να έχει ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις, που σχετίζονται με συναισθήματα φόβου, αγωνίας, αβεβαιότητας ή αβοηθητότητας στο πληθυσμό. Υπάρχουν πολιτισμικές και κοινωνικές παράμετροι που ενισχύουν ή μειώνουν την αντοχή των ατόμων στις ψυχοπιεστικές συνθήκες.

Σε μια οικονομική κρίση, το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού έχει επηρεασθεί με ποικιλία τρόπων (την μείωση μισθών και συντάξεων,την μείωση των επιπέδων διαβίωσης, την απώλεια εργασίας, την μείωση του όγκου εργασιών, την βίαιη αλλαγή στις εργασιακές σχέσεις). Όμως εκτός αυτού, η οικειοποίηση κάθε γεγονότος ή σεναρίου από το άτομο, έτσι όπως προβάλλεται κυρίως με τις εικόνες της τηλεόρασης,οδηγεί σε περαιτέρω αισθήματα ανασφάλειας π.χ. Υποθετικές σκέψεις: αν (και εγώ) απολυθώ, αν (και εγώ) δεν έχω εισόδημα, αν (και εγώ) πεινάσω, αν (και εγώ) μείνω στο δρόμο, αν (και εγώ) γίνω άστεγος,. Για κάποιους η παρακολούθηση τηλεόρασης μπορεί να εξαίρει ή / και να δημιουργεί άγχος αφού το άτομο βιώνει μια προσωπική απειλή και μια μαζική ταυτόχρονα, όπως παρουσιάζεται. Η συνεχής υπόμνηση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε), κάθε πιθανού σεναρίου κινδύνου, κάθε πιθανής ή μη εκδοχής σε παρατεταμένο χρόνο έκθεσης οδηγεί σε αρνητικές σκέψεις το άτομο, μπροστά σε μια απειλή που φαίνεται ότι δεν μπορεί να αποφύγει. Ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης, είναι άκρως ενεργητικός σε αυτόν τον κοινωνικό προσδιορισμό της πραγματικότητας, της οικονομικής κρίσης.Το κοινό, μαθημένο επί δεκαετίες, να εντατικοποιεί την καταναλωτική του συμπεριφορά ως αυτοσκοπό, αισθάνεται οτι εμποδίζεται πια η ευτυχία του η κοινωνικοποιησή του, η κοινωνική του αναγνώριση, η ίδια του η αξία, αφού δεν μπορεί να καταναλώσει.

Διαχρονικές μελέτες σε άλλους πληθυσμούς δείχνουν ότι η ψυχοσυναισθηματική φόρτιση (το stress, δηλαδή) αυξάνεται στις περιόδους κοινωνικών κρίσεων. Αναδρομικές μελέτες στον Ελληνικό πληθυσμό δείχνουν ότι από το 2008 (χρονικά, η έναρξη της κρίσης), υπάρχει αύξηση νοσηρότητας και θνησιμότητας του πληθυσμού από νοσήματα που σχετίζονται με το stress, όπως π.χ. τα καρδιολογικά. Ο περιορισμός της τηλεθέασης από τα ίδια τα άτομα, αν και συνιστά συμπεριφορά αποφυγής είναι εδώ μια υγιής αντίδραση αυτοπροστασίας.

Τι χρειάζεται να γίνει για να μπορέσουμε να λαμβάνουμε την πληροφόρηση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, δίχως να επηρεάζεται δυσμενώς η ψυχολογική μας κατάσταση;
Η οικονομική κρίση φαίνεται να είναι κάτι που αν και κράτησε ήδη 7 χρόνια, τα 5 από αυτά σοβαρότερα, θα κρατήσει και άλλο. Χρειάζεται ατομικά και συλλογικά να αναπτυχθούν πιο λειτουργικές στάσεις και συμπεριφορές που να αντιμετωπίζουν το άγχος και να αυξάνουν την ικανότητα ελέγχου.

Σε ατομικό επίπεδο, μια καλή μέθοδος είναι η ανάγνωση γραπτών ειδήσεων πχ μέσω των εφημερίδων, των διαδικτυακών ενημερωτικών μέσων, μία – δύο φορές την ημέρα, μειώνοντας έτσι σε σημαντικό βαθμό την έξαρση του συναισθηματικού φορτίου του πομπού. Η θέαση τηλεόρασης για το θέμα αυτό θα μπορούσε να γίνει με χρονικό περιορισμό , πχ καθημερινά μία ώρα παρακολούθηση δελτίων ειδήσεων.

Πέραν της ενημέρωσης, το ίδιο το άτομο, χρειάζεται να μπορεί να κάνει τον διαχωρισμό των σεναρίων σε 3 εκδοχές: το χειρότερο – το καλύτερο – το ρεαλιστικό (πιθανότερο) σενάριο. Η διάκριση αυτή βοηθά στον εξορθολογισμό του άγχους, αρκεί να μπορεί το άτομο να διαχωρίζει το καταστροφολογικό σενάριο, από τα τρία προηγούμενα. Η ανεύρεση εναλλακτικών και πόρων για κάθε ένα από τα σενάρια αυτά, επίσης είναι χρήσιμο εργαλείο.

Η σωματική άσκηση, ο περιορισμός έκθεσης σε επαναλαμβανόμενα αγχογόνα μηνύματα, η κοινωνική αλληλεγγύη, μέσω του εθελοντισμού, η ενίσχυση του δεσμού της οικογένειας, η ανάδειξη επαγγελματικών δεξιοτήτων ή η εκμάθηση νέων, η ανάκτηση της μαχητικότητας, η προσαρμογή στις νέες συνθήκες, αποτελούν σημαντικά εργαλεία διαχείρισης της τρέχουσας φόρτισης, αφού οδηγούν το άτομο στην αίσθηση ανάκτησης του ελέγχου..

Η αναζήτηση επαγγελματικής υποστήριξης μέσα από δομές υγείας δημόσιες ή ιδιωτικές είναι καλό να ενεργοποιηθεί αν το άτομο διαπιστώσει ότι δυσλειτουργεί σοβαρά στην καθημερινότητα, βρίσκοντας την πραγματική αιτία αυτής της δυσλειτουργίας. Έτσι, είναι απαραίτητο να γίνουν η ανίχνευση και κατόπιν η τροποποίηση αρνητικών σκέψεων και πιστεύω που με την σειρά τους οδηγούν σε καταστροφικές παρερμηνείες και δυσλειτουργικές στάσεις παθητικοποίησης από το άτομο. Τελικός σκοπός είναι η υιοθέτηση ρεαλιστικών ερμηνειών, η εφαρμογή εναλλακτικών δράσεων και η αποδέσμευση από την διαβρωτική επίδραση εξωτερικών ερεθισμάτων έτσι που το άτομο να μπορεί να εκτιμά τον εαυτό του, τους γύρω του ακόμη και σε δυσάρεστες συνθήκες.

Λιάγκα Χρ. Ειρήνη, M.Sc
Σύμβουλος ψυχικής υγείας, Πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια ενηλίκων