Η σημαντικότητα του παιχνιδιού στα παιδιά

Η ψυχοθεραπεύτρια Μαρίνα Μόσχα γράφει για τη σημαντικότητα του παιχνιδιού. Στα παιδιά και όχι μόνο…

Όταν σκεφτόμαστε τα παιδικά μας χρόνια, αυτόματα έρχονται στο μυαλό ανάμεσα σε άλλα η παιχνιδιάρικη αυτή ανεμελιά και τα παιχνίδια που παίζαμε. Σκέψεις απόλυτα φυσιολογικές εφόσον η παιδική ηλικία είναι ταυτισμένη με το παιχνίδι, τη χαρά, το γέλιο, την ξενοιασιά. Το παιδί και το παιχνίδι είναι άμεσα συνδεδεμένα μέσα από μία έμφυτη τάση, δίνοντας τη δυνατότητα έκφρασης γύρω από το τι θέλει να πει, πως νιώθει, ακόμα και σε πολύ μικρές ηλικίες όπου δεν το βοηθά η χρήση της γλώσσας. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η ύπαρξη του παιδικού παιχνιδιού σε όλες ανεξαιρέτως τις κοινωνίες. Σύμφωνα με την Αμερικανική Παιδιατρική Εταιρία και την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ το παιχνίδι είναι βασικό δικαίωμα του παιδιού καθώς συντελεί στην υγιή ανάπτυξή του αλλά και για την ζωή του ως ενήλικας. Ας δούμε λοιπόν το παιχνίδι και τη σημασία του στην ανάπτυξη των παιδιών.

Τι είναι το παιχνίδι και γιατί είναι τόσο σημαντικό;
Ο παιδίατρος και ψυχαναλυτής D. Winnicott, πίστευε πως το παιχνίδι είναι απαραίτητο για τα ανθρώπινα όντα σε όλη τους τη ζωή και το έβλεπε ως τη «δουλειά» που έπρεπε να κάνουν τα παιδιά για να γίνουν ενήλικες, καθώς θεωρούσε τη δημιουργικότητα του παιχνιδιού ως διευκόλυνση της πνευματικής ανάπτυξης και συνεπώς της υγείας.

«Στο παιχνίδι και μόνο στο παιχνίδι το παιδί ή ο ενήλικας μπορεί να είναι δημιουργικός και να χρησιμοποιεί ολόκληρη την προσωπικότητα. Και μόνο με το να είναι δημιουργικό το άτομο ανακαλύπτει τον εαυτό του».
Donald Woods Winnicott, Playing and Reality

O γνωστός ψυχολόγος J. Piaget θεώρησε το παιχνίδι σημαντικό για την γνωστική και νοητική ανάπτυξη στην προσχολική ηλικία.

Η ιατρική ερευνήτρια της παιδικής ανάπτυξης και του παιχνιδιού Lowenfeld, χαρακτήρισε το παιχνίδι ως την υψηλότερη έκφραση της ανθρώπινης ανάπτυξης στην παιδική ηλικία, καθώς σχετίζεται με την ελεύθερη έκφραση της παιδικής ψυχής. «Είναι το πιο αγνό και το πιο πνευματικό προϊόν του παιδιού, και ταυτόχρονα είναι μια μορφή και ένα αντίγραφο της ανθρώπινης ζωής σε όλα τα στάδια και σε όλες τις σχέσεις».

«Τα παιδιά χρειάζονται την ελευθερία και τον χρόνο για να παίξουν. Το παιχνίδι δεν είναι πολυτέλεια. Το παιχνίδι είναι ανάγκη».
Kay Redfield Jamison

Πιο απλά, θα λέγαμε πως το παιχνίδι χαρίζει χαμόγελα, χαρούμενες και γεμάτες στιγμές, αυξάνει τη φαντασία, την δημιουργικότητα, την ομαδικότητα και τη συνεργασία, ενώ παράλληλα δίνει γνώση κοινωνική και γνωστική.

Το παιχνίδι…
-Είναι ο τρόπος του παιδιού να εκφραστεί, να διασκεδάσει, να γυμναστεί σωματικά ή και πνευματικά, να πάρει γνώσεις για τον κόσμο και το περιβάλλον γύρω του μέσω της εξερεύνησης, να αυξήσει την δημιουργικότητά του και τη φαντασία του, να μάθει για την κουλτούρα και την ιστορία του.

-Είναι ο τρόπος του να έρθει κοντά με άλλα παιδιά και να αναπτύξει ομαδικό πνεύμα και κοινωνικές δεξιότητες, μέσα από την συνεργασία και το μοίρασμα με βάση τον κοινό στόχο. Παράλληλα, έρχεται σε επαφή μέσω των κανόνων του παιχνιδιού με την ύπαρξη κανόνων και ορίων, όπου πειραματίζεται, ανταγωνίζεται αλλά και συναγωνίζεται.

-Είναι ο τρόπος του να μάθει να προσπαθεί και πάλι, να διεκδικεί την νίκη χωρίς να γίνεται όμως αυτοσκοπός. Μαθαίνει να κερδίζει αλλά και να χάνει, να χαίρεται, να ευχαριστιέται αλλά και να διαχειρίζεται την ματαίωση, την απογοήτευση, την στεναχώρια.

-Είναι ο τρόπος του να μάθει μέσα από το βίωμα, κάνοντάς το ενεργητική εμπειρία.

-Είναι ο τρόπος του να μάθει να επικοινωνεί με τους «μεγάλους», τους γονείς και τα αδέλφια του -αν υπάρχουν- και με τα άτομα του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Δυναμώνει τη σχέση με τους οικείους, καθώς περνούν ποιοτικό χρόνο μαζί και χτίζει την εμπιστοσύνη σε γερά θεμέλια.

-Είναι ο τρόπος του να ανακαλύψει και να αναπτύξει τη φαντασία του, να γίνει πιο δημιουργικό, χωρίς να το αντιλαμβάνεται με έναν πιο ελεύθερο τρόπο. Να εξελίξει πλευρές του εαυτού του με τις οποίες έρχεται σε επαφή.

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πόσο σημαντική και καθοριστική είναι η ύπαρξη του παιχνιδιού στην παιδική ψυχή, πόσο αναγκαίος ο ρόλος του για την ψυχοσυναισθηματική του ωρίμανση και εξέλιξη, την σωματική, πνευματική/γνωστική αλλά και κοινωνικά του ανάπτυξη.

Ο ρόλος των γονιών στο παιδικό παιχνίδι
Φυσικά, δεν μπορούμε «να αφήσουμε έξω» τους γονείς, επισημαίνοντας πως το παιχνίδι με τα μικρά σας είναι ένας τρόπος να «μιλήσετε» στο παιδί σας για διάφορα θέματα που ενδεχομένως δυσκολεύεστε και να τους μεταδώσετε τις «αλήθειες της ζωής» από τη μία αλλά και ένας τρόπος για να έρθετε μεταξύ σας πιο κοντά, αναπτύσσοντας γερούς ψυχοσυναισθηματικούς δεσμούς από την άλλη. Πράγματι, η ζεστασιά που αναπτύσσεται και η χαλαρή ατμόσφαιρα, δίνουν στο παιδί σταδιακά μία αίσθηση ασφάλειας και εμπιστοσύνης, αυξάνοντας την αυτοεκτίμηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, αναπτύσσοντας την ψυχοσυναισθηματική του ισορροπία. Μάλιστα, σύμφωνα με έρευνες τα παιδιά φαίνεται να είναι πιο χαρούμενα όταν συμμετέχουν και οι γονείς στο παιχνίδι τους. Μπορεί λοιπόν να νιώθετε κουρασμένοι από τις απαιτήσεις της καθημερινότητας, αξίζει να χαρίσετε λίγο από τον χρόνο σας παίζοντας με τα μικρά σας, τώρα που σας έχουν ανάγκη και αναζητούν την παρουσία σας. Άλλωστε, το παιχνίδι δεν είναι μόνο για τους μικρούς αλλά και για τους μεγάλους. Κάντε το μία οικογενειακή υπόθεση που θα χαρίσει χαμόγελα σε όλα τα μέλη της οικογένειας, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα τους δεσμούς ενώ παράλληλα βελτιώνετε την ευημερία σας. Τέλος, χρειάζεται να φροντίσετε την πρόσβαση των παιδιών σας σε παιχνίδια που εκείνα δείχνουν να έχουν προτίμηση και όχι εσείς οι ίδιοι. Επίσης, ενθαρρύνετέ τα να παίζουν διαφορετικά παιχνίδια σε καθημερινή βάση, καθώς ο κάθε τύπος παιχνιδιού προσφέρει ή και εξασκεί ακόμη διαφορετικές πλευρές και ικανότητες, όπως θα δούμε και παρακάτω.

«Είναι παράδοξο το γεγονός ότι πολλοί εκπαιδευτικοί και γονείς εξακολουθούν να κάνουν διάκριση μεταξύ μιας ώρας για μάθηση και μιας ώρας για παιχνίδι χωρίς να βλέπουν τη ζωτική σχέση μεταξύ τους».
Leo F. Buscaglia

Υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες παιχνιδιών;
Η απάντηση είναι ναι, υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες παιχνιδιών αλλά και παιχνίδια που είναι κατάλληλα σε συγκεκριμένες ηλικίες και ακατάλληλα σε άλλες. Το δεύτερο το κατανοούμε εύκολα, για αυτό θα αναφερθούμε περισσότερο στα είδη παιχνιδιών που υπάρχουν σήμερα και σε τι βοηθούν περισσότερο.

Πρώτα από όλα, οι δύο μεγάλες κατηγορίες είναι αυτές του ελεύθερου παιχνιδιού όπου το παιδί αποφασίζει με ποιους και τι θα παίξει, ποιοι είναι οι κανόνες, πότε και πως κερδίζει κάποιος (πχ. παιδική χαρά, ζωγραφική, κλπ) δίνοντας την ευκαιρία να πειραματιστεί και να αναπτύξει τη δημιουργικότητά του και του πιο δομημένου, όπου υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες που παίζεται το παιχνίδι (πχ. αθλήματα, επιτραπέζια, κλπ). Τα παιχνίδια που θα παίξει το παιδί φυσικά εξαρτώνται και από τα αναπτυξιακά του στάδια.

Άλλες κατηγορίες παιχνιδιών είναι:
Κοινωνικό/δραματικό παιχνίδι: το παιδί παίζει παιχνίδι ρόλων – αναπαράστασης.
Φανταστικό παιχνίδι: το παιδί κάνει έντονη χρήση της φαντασίας του υποδυόμενο χαρακτήρες αγαπημένων του σειρών, μέσα από παιχνίδια εξερεύνησης, φτιάχνει καινούργιες ιστορίες και παραμύθια.
Συμβολικό παιχνίδι: το παιδί χρησιμοποιεί διάφορα αντικείμενα με έναν συμβολισμό, για παράδειγμα, η σκούπα συμβολικά γίνεται η μαγική σκούπα που πετάει ή το μαγικό ραβδί, κλπ.
Παιχνίδι χειρισμού αντικειμένων: το παιδί χρησιμοποιεί υλικό που μπορεί να κάνει διάφορες κατασκευές αλλά και οικοδομικό υλικό (π.χ. διάφορα σχήματα που μπαίνουν το ένα μέσα στο άλλο) όπου αρχίζει να αντιλαμβάνεται τα σχήματα, τα μεγέθη και γενικότερα χωροταξικά το περιβάλλον, παίζει με πάζλ, τουβλάκια, κλπ.
Παιχνίδια κατασκευών: τα συγκεκριμένα παιχνίδια έχει βρεθεί πως προσελκύουν αρκετά τα παιδιά, καθώς από τη μία προσφέρουν ευχαρίστηση, από την άλλη αυξάνουν το ενδιαφέρον και πληρούν τα κριτήρια της δημιουργικότητας. Το παιδί μαθαίνει μέσα από τον προβληματισμό «να ακονίζει» το μυαλό του και να «βλέπει» πιθανές λύσεις που θα το φέρουν πιο κοντά στον τελικό στόχο: να ολοκληρώσει την κατασκευή του. Έτσι, η συναρμολόγηση εξασκεί την υπομονή αλλά και την επιμονή, την συγκέντρωση και την προσοχή, τις κινητικές δεξιότητες και έναν συνδυασμό κινήσεων, εξάπτει τη φαντασία και τη δημιουργικότητα αλλά και τη δοκιμή νέων προσπαθειών. Για παράδειγμα, όταν το παιδί σας παίζει με τα τουβλάκια, μπορεί να κάνει διαφορετικούς συνδυασμούς που αποτελούν πρόκληση να δοκιμάσει ξανά και ξανά χωρίς να βαριέται. Ίσως μάλιστα μέσα από αυτό το διασκεδαστικό παιχνίδι ανακαλύψει και τα πραγματικά φυσικά του ταλέντα. Αν προσθέσουμε ότι σε αρκετά παιχνίδια κατασκευών μπορεί να ζητήσει την βοήθειά σας, εύκολα μπορούμε να προσθέσουμε στα οφέλη το μοίρασμα του χρόνου σας, την ανάπτυξη του λεξιλογίου, το ομαδικό παιχνίδι και τα οφέλη της συνεργασίας.
Παιχνίδι με κανόνες: το παιδί παίζοντας διάφορα επιτραπέζια, με αθλήματα ή ομαδικά γενικότερα παιχνίδια μαθαίνει να ακολουθεί κανόνες και να οριοθετείται.
Παιχνίδι διερεύνησης: το παιδί πειραματίζεται και εξερευνά το περιβάλλον γενικότερα με παιχνίδια που του δίνουν τη δυνατότητα να δημιουργήσει διαδρομές (ξύλα, σανίδες, τουβλάκια, κλπ) για να δει από που θα περάσει μία μπάλα, το νερό, κλπ.
Κινητικό παιχνίδι: όπου υπάρχει κίνηση, όπως το τρέξιμο, το κρυφτό, κλπ., ασκώντας τις κινητικές δεξιότητες.
Ομαδικά παιχνίδια ή συνεργασίας: το παιδί μαθαίνει να συνεργάζεται και αναπτύσσει ομαδικό πνεύμα για να επιτευχθεί ο κοινός στόχος της ομάδας αλλά και να γίνει αποδεκτό από την ομάδα (ποδόσφαιρο, μπάσκετ, κλπ)

Παιχνίδια ανάλογα τα ανταπτυξιακό στάδιο (ηλικία)
-Τα νεογέννητα μέχρι την ηλικία του ενός έτους χρειάζονται παιχνίδια που προσελκύουν την ακοή, το βλέμμα αλλά και την αφή, καθώς είναι ο τρόπος του βρέφους να επικοινωνεί με τον έξω κόσμο (κουδουνίστρες, παιχνίδια με ήχο, με έντονα χρώματα, μαλακές κούκλες ή ζωάκια, κλπ)

-Νήπια 1 έως 2 ετών: το νήπιο είναι αρκετά περίεργο σε αυτή την ηλικία, άρα παιχνίδια που το βοηθούν να εξερευνήσει αλλά είναι και αντοχής (παραμύθια με εικόνες, αυτοκινητάκια, κούκλες, ζωάκια, παιχνίδια που μπαίνουν το ένα μέσα στο άλλο, που κάνουν μουσική, κλπ)

-Παιδιά 2 έως 5 ετών: στην προσχολική ηλικία το παιδί έχει ανάγκη να ενισχύσει τη δημιουργικότητά του. Επίσης, είναι η ηλικία της μίμησης, όπου μιμείται τους γονείς τους ή τα αδέλφια του. (ζωγραφική, νερομπογιές ή δαχτυλομπογιές, πίνακας-μαρκαδόροι ή κιμωλίες, βιβλία, τουβλάκια, παζλ, κλπ)

-Παιδιά 5 έως 9 ετών: στην παιδική ηλικία τα ενδιαφέροντα στρέφονται περισσότερο στην δημιουργικότητα, σε δεξιότητες αλλά και παιχνίδια ρόλων, ενώ η τεχνολογία τα κερδίει όλο και περισσότερο, όπως και τα αθλήματα (πχ. επιτραπέζια, παζλ, μπάλα, κατασκευές, γιατρός/ασθενής, ποδήλατο, πατίνια, ηλεκτροκίνητα παιχνίδια, κλπ)

Κλείνοντας, να τονίσω πως καθώς το παιδί μεγαλώνει, αλλάζει ο τρόπος που παίζει αλλά και το είδος των παιχνιδιών που του προκαλούν ενδιαφέρον. Και όσον αφορά εμάς τους μεγάλους, ο George Bernard Shaw είχε πει πολύ εύστοχα: “Δεν σταματάμε να παίζουμε επειδή γερνάμε. Γερνάμε γιατί σταματάμε να παίζουμε.”